Eng.: Predynastic and protodynastic period in Egypt. A new vision of the early state
Prace archeologiczne trwające nieustannie w Górnym Egipcie, na stanowiskach takich jak Hierakonpolis, Abydos, Pustynia Wschodnia, Pustynia Zachodnia itd, zmuszają do ciągłego przepisywania historii o początkach starożytnego państwa egipskiego. Jeszcze do niedawna przypuszczano, że okres protodynastyczny, czyli czas w którym narodziła się dziedziczna władza królów, rozpoczął się w fazie Nagada IIIA2, z której pochodzi bezimienny serech z Dwoma Sokołami. Okres protodynastyczny utożsamiano z tzw dynastią 0. Później postulowano jeszcze istnienie tzw dynastii 00 od fazy Nagada IIC (Rafaelle 2003).
Dzisiaj okres protodynastyczny należałoby w zasadzie nałożyć na większość okresu predynastycznego. Niedawno niemiecka ekspedycja odkryła w Abydos, na cmentarzu U, gdzie grzebano królów miasta Tjeny (poźniej Czeni, greckie Tinis, dziś Dzirdża) grób królewski, na którego ścianie wymalowano władcę ubranego w diadem z piórem i trzymającego sznur z trzema związanymi wrogami. Jest to jak na razie najwcześniejsze przedstawienie "pokonania wrogów" - znanego motywu sztuki faraońskiej. Toby Wilkinson (2011) podaje, że grób pochodzi z ok. 3800 r. p.n.e.! Co tam - jest jeszcze gorzej (lub lepiej). W Wadi Quds na Pustyni Wschodniej Wilkinson (2003) zidentyfikował na ścianie skalnej rysunek króla
Prace archeologiczne trwające nieustannie w Górnym Egipcie, na stanowiskach takich jak Hierakonpolis, Abydos, Pustynia Wschodnia, Pustynia Zachodnia itd, zmuszają do ciągłego przepisywania historii o początkach starożytnego państwa egipskiego. Jeszcze do niedawna przypuszczano, że okres protodynastyczny, czyli czas w którym narodziła się dziedziczna władza królów, rozpoczął się w fazie Nagada IIIA2, z której pochodzi bezimienny serech z Dwoma Sokołami. Okres protodynastyczny utożsamiano z tzw dynastią 0. Później postulowano jeszcze istnienie tzw dynastii 00 od fazy Nagada IIC (Rafaelle 2003).
Dzisiaj okres protodynastyczny należałoby w zasadzie nałożyć na większość okresu predynastycznego. Niedawno niemiecka ekspedycja odkryła w Abydos, na cmentarzu U, gdzie grzebano królów miasta Tjeny (poźniej Czeni, greckie Tinis, dziś Dzirdża) grób królewski, na którego ścianie wymalowano władcę ubranego w diadem z piórem i trzymającego sznur z trzema związanymi wrogami. Jest to jak na razie najwcześniejsze przedstawienie "pokonania wrogów" - znanego motywu sztuki faraońskiej. Toby Wilkinson (2011) podaje, że grób pochodzi z ok. 3800 r. p.n.e.! Co tam - jest jeszcze gorzej (lub lepiej). W Wadi Quds na Pustyni Wschodniej Wilkinson (2003) zidentyfikował na ścianie skalnej rysunek króla
 |
| Ryc. 1. |
w "pełnym rynsztunku" - czyli wyposażonego w czerwoną koronę deszret, berło heka i bicz nechacha, datowany na ok. 4000 r. p.n.e. (ryc.1)! Zanim czerwona korona stała się w czasach historycznych symbolem Dolnego Egiptu nosili ją wyznający kult Seta władcy górnoegipskiego miasta Nubt (dziś Nagada). Mamy więc tu prawdopodobne przedstawienie króla Nubt z początków epoki predynastycznej. Rysunek ten nie jest odosobniony - z fazy Nagada IC pochodzi także naczynie z wyobrażeniem czerwonej korony (ryc. 2.). Natomiast biała korona - która w czasach tynickich stała się symbolem Górnego Egiptu - pochodzi z położonego na południe od Nubt miasta Nechen (greckie Hierakonpolis), pierwotnego centrum kultu Horusa. Najwcześniejsze przedstawienie białej korony w Nechen pochodzi dopiero z maczugi króla Horusa Skorpiona II (eg. Hor Serket II) z dynastii 0, złożonej przez niego w świątyni Horusa i datowanej na okres bezpośrednio poprzedzający wstąpienie na tron Narmera. Jednak dziedziczna władza królewska w Nechen pojawiła się już około 3650 r. p.n.e. (fazy Nagada IC/ IIA) kiedy to dla bezimiennego władcy zbudowano grób nr 16 na cmentarzu HK6. Jest to obecnie najwcześniejszy grób typu królewskiego w rejonie miasta, co nie oznacza wcale, że brytyjska ekipa Rene Friedman (2012) nie znajdzie w przyszłości jeszcze starszych pochówków elity.
 |
| Ryc. 2. |
W sąsiedztwie tego znaleziska zlokalizowano dwie kamienne maski grobowe (Ryc. 2.) - pierwszy przykład rodzącej się faraońskiej tradycji. Datowany jedno lub dwa pokolenia później grób nr 24 wyposażony został w kaplicę grobową z naturalnej wielkości posągiem kolejnego króla.
Cmentarz U w Tjeny nie pozostaje w tyle. Tam także grzebano lokalnych władców już od fazy Nagada IIc/d (DAI).
Trzy królestwa górnoegipskie, rządzone przez dziedzicznych władców - północne Tjeny, środkowe Nubt i południowe Nechen - istniały niezależnie od siebie w okresie Nagada I i II. Na przełomie Nagada II i III cmentarz elity w Nubt podupada co zdaniem wielu badaczy oznacza przejście tego ośrodka pod władzę sąsiedniego państewka. Freki Hassan jest zdania, że Nubt zostało podbite przez królów Nechen, a Ziółkowski (2012) dopowiada hipotezę, iż wygnani władcy nubtyjscy uszli do Dolnego Egiptu wraz ze swoją czerwoną koroną i bogiem Setem, dając początek dynastii królów Buto. Wilkinson (2011) natomiast uważa, że Nubt padło ofiarą agresji z północy, z Tjeny. Około tego właśnie czasu lub nieco później doszło do zjednoczenia Tjeny i Nechen w jednolite królestwo Górnego Egiptu. Wzajemna relacja Tjeny i Nechen nie została dotychczas wyjaśniona w sposób przekonywujący. Wilkinson (2011), biorąc po uwagę dane o licznych urazach kości osób pochowanych w okolicach Nechen, preferuje hipotezę o podboju tego miasta przez królów Tjeny (tynickich). Inni zaś (Ziółkowski 2012, prawdopodobnie za Frekim Hassanem) są przekonani o tym, że to królowie Nechen przenieśli swą rezydencję do Tjeny. Widocznie stało się to w rezultacie pokojowego (matrymonialnego?) układu.
Mnie osobiście zbrojny najazd dynastii tynickiej na Nechen wydaje się nieco wątpliwy. Przedstawiciele I dynastii, a także wszyscy faraonowie aż do Klepopatry włącznie uważali się za ziemskie wcielenia Horusa z Nechen. Gdyby władcy Tjeny stoczyli wojnę z Nechen, nie byliby by chyba skłonni przyjąć w efekcie zwycięstwa boga z wrogiego, pokonanego miasta za swego opiekuna. Z drugiej jednak strony ich własne tradycje królewskie były gorzej niż mizerne. Do epoki historycznej nie dotrwało ani królewskie nakrycie głowy (opaska z piórem?), ani kult boskiego opiekuna tronu tynickiego. W każdym razie nie znalazłem informacji o tym jakie bóstwo było czczone w Tjeny w okresie przedhistorycznym. W tej sytuacji, królowe Tjeny mogli utożsamić się z ideowo z pokonanymi królami Nechen i faktycznie stać się ich następcami religijno-politycznymi.
Reasumując - twierdzę, że epokę protodynastyczną w Egipcie należało by cofnąć kosztem predynastycznej do ok. 3800, jeśli nie nawet do ok. 4000 r. p.n.e.
Bibliografia
- DAI = http://www.dainst.org/en/project/abydos?ft=all (dostęp 22.07.2013)
- Freidman 2012 = http://www.hierakonpolis-online.org/ (dostęp 22.07.2013)
- Rafaelle 2003 = http://xoomer.virgilio.it/francescoraf/hesyra/dynasty00.htm (dostęp 22.07.2013)
- Wilkinson 2011 = Toby Wilkinson, Powstanie i upadek starożytnego Egiptu. Dzieje cywilizacji od 3000 p.n.e. do czasów Kleopatry, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2011
- Wilkinson 2003 = Toby A. H. Wilkinson, Genesis of the Pharaohs: Dramatic New Discoveries that Rewrite the Origins of Ancient Egypt, Thames & Hudson, London 2003
- Ziółkowski 2012 = Ziółkowski Adam, Historia powszechna. Starożytność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011
Copyright © 2013 Remigiusz P. Garbiec
