Problem Popiela, Siemowita, Lestka i Siemomysła. Początki Polski według Galla Anonima i archeologów

ARTYKUŁ NIEUKOŃCZONY

           Nasz pierwszy dziejopis Gall Anonim zapisał w swojej Kronice Polskiej (Kraków 1109-1117), że panowanie Mieszka I poprzedziły rządy trzech jego przodków - ojca Siemomysła, dziadka Lestka i pradziadka Siemowita Piastowica, natomiast tegoż Siemowita poprzedził na stolcu książęcym w Gnieźnie niespokrewniony z nim Popiel. Historyczność tych czterech poprzedników Mieszka jest od początku XX w. uznawana przez znaczną grupę, jeśli nawet nie większość badaczy. Jednak prowadzone od lat 90. XX w. badania nad datowaniem dendrochronologicznym grodów plemiennych i wczesnopiastowskich w Wielkopolsce - skłoniły archeologów oraz niektórych historyków do poddania w wątpliwość listy książąt zapisanej przez naszego kronikarza. Ustalono bowiem, że w latach 20. X w. rozpoczęła się tak zwana rewolucja piastowska - polegająca na wznoszeniu nowego typu potężnych grodów o charakterze państwowym. Grody takie mogły być wznoszone tylko przez silną władzę, posiadającą odpowiednio mocne podstawy militarno-ekonomiczne (m. in. drużyna jako aparat przymusu). Archeolodzy, zwłaszcza z ośrodka poznańskiego (m. in. Zofia Kurnatowska, Michał Kara) dość szybko przyjęli tezę, że początek rewolucji piastowskiej należy utożsamić z dojściem do władzy nad ziemią gnieźnieńską dynastii Piastów. Jednocześnie okazało się, że gród w Gnieźnie został zbudowany po raz pierwszy dopiero ok. 940 r. (na jedno pokolenie przed Mieszkiem, a nie jak wcześniej przyjmowano - na przełomie VIII i IX w.). Wcześniej na Górze Lecha w Gnieźnie był jedynie nieobronny ośrodek kultowy związany usługowo z osadą otwartą, położoną niżej na wyspie jeziora Święte. Skoro więc ani Popiel, ani Piast nie mogli mieszkać w grodzie gnieźnieńskim - Zofia Kurnatowska (2000) wywiodła ród Piastów z Giecza, ponieważ tamtejszy gród istniał już ok. 860 r., był położony stosunkowo blisko Gniezna i zachowywał wysoką rangę aż do najazdu Brzetysława w 1039 r. Jeśli Piastowie panowali od ok. 920 r., a Mieszko objął tron ok. 960 r. - to na rządy Siemowita, Lestka i Siemomysła zostało by łącznie tylko 30 lat - co wydało się archeologom niedorzeczne. Stwierdzili z pewną ostrożnością, że pierwszym księciem, założycielem państwa musiał być Siemomysł lub ewentualnie jego ojciec Lestek. Popiela i Siemowita skazali na detronizację. Ja jednak jestem zdania, że da się pogodzić przekaz Galla z archeologią - trzeba tylko uwolnić się od myśli, że archeologia jest w stanie wykryć pozostałości materialne po każdym systemie sprawowania władzy. Mogło być równie dobrze tak, że wszyscy monarchiczni poprzednicy Mieszka istnieli i panowali po 20-30 lat, ale dopiero panowanie Lestka - który zapoczątkował rewolucję piastowską - daje się uchwycić w materiale archeologicznym i dendrochronologii. Uzasadnieniu tej właśnie mojej hipotezy poświęcona jest dalsza część niniejszego artykułu. W artykule tym traktuję Galla Anonima - podobnie jak mediewiści doby badań milenijnych (np. Henryk Łowmiański) - jako uczciwego i wiarygodnego kronikarza. Nie biorę pod uwagę szerszego przekazu o początkach Polski z Kroniki Polskiej Wincentego Kadłubka, gdyż uznaję go (jak zresztą większość historyków) za autora bałamutnego - bardziej bajkopisarza niż dziejopisa.

Daty panowania poprzedników Mieszka I

   Zanim omówimy sprawę pogodzenia Gallowego opisu początków państwa z archeologią - musimy ustalić chronologię książąt. Gall nie podał niestety informacji o długości rządów poprzedników Mieszka. Najprawdopodobniej nie znał tych danych i nie znali ich jego informatorzy. Pamięć ustna przechowała imiona, lecz nie przechowała chronologii. Pozostaje nam więc próba przybliżonego oszacowania okresów rządów Popiela, Siemowita, Lestka i Siemomysła na podstawie statystyki historycznej. Jaka mogła być średnia długość rządów władców we wczesnym średniowieczu? Podobna jak w starożytności, ponieważ podobne były warunki życia. Dla starożytności uznaje się średnią ok. 20 lat. Natomiast nasi mediewiści byli skłonni stawiać bardziej na ok. 30 lub ok. 25 lat. Tak im wychodziło z lat panowań naszych władców między Mieszkiem, a Bolesławem Krzywoustym. Mając do wyboru liczby 20, 25 i 30 lat - wybieram okres 25 lat, ponieważ najbardziej pasuje mi on do niżej przedstawionych rozważań. Przy powyższym założeniu chronologia panowania poprzedników Mieszka I wygląda następująco:

• Siemomysł Lestkowic ok. 935-960 (ok. 960 - to szeroko akceptowana data objęcia władzy przez Mieszka I Siemomysłowica)
• Lestek (Lścik) Siemowitowic ok. 910-935
• Siemowit Piastowic ok. 885-910
• Popiel (Pąpyl/ Pąpiel) zwany Chościsko (?) ok. 860-885

Co w przekazie Galla jest historią?

Gall Anonim opisał czasy od Popiela do początku panowania Mieszka I w księdze I swojej Kroniki Polskiej, w rozdziałach 1-3. Informacji do zamieszczonej w tych rozdziałach opowieści dostarczyli naszemu kronikarzowi-obcokrajowcowi przedstawiciele polskiego możnowładczego rodu Awdańców: kanclerz Michał, stary Michał Awdaniec ("...Opowiadają też starcy sędziwi, że ów Popiel...") i być może wojewoda-palatyn Skarbimir. 
Jeśli pozbawić tą opowieść zapożyczonych z zagranicy wątków legendarnych oraz figur retorycznych i stylistycznych, to pozostaje nam następująca historia:

Był w Gnieźnie (lub szerzej: w ziemi gnieźnieńskiej) niejaki książę Popiel mający dwóch około siedmioletnich synów (patrz: postrzyżyny) i pozostający w niejasnej relacji z niejakim Piastem Chościskowicem, ojcem około siedmioletniego Siemowita. Po jakimś dłuższym czasie ów Popiel został w niejasnych okolicznościach pozbawiony władzy i wygnany, a jego miejsce na stolcu książęcym zajął za powszechną zgodą dorosły już Siemowit Piastowic. Następnie wierna pamięć (Awdańców?) przekazała, że po śmierci Siemowita kolejnym władcą został jego syn Lestek, z kolei następcą Lestka był Siemomysł, który to miał zaszczyt spłodzić wielkiego i sławnego Mieszka. Tylko tyle i nic więcej. Reszta to Stara Baśń.

Popiel (860-885) - Gnieźnieńska organizacja wodzowska

   Przemysław Urbańczyk (2008) jest zwolennikiem tezy, iż nie było tak zwanej Polski plemiennej. Nie istniały w wiekach VII-XI plemiona, jako grupy etniczne niezmienne w czasie i przestrzeni. Antropologia historyczna wskazuje na to, że organizacje państwowe wyłoniły się z dość niestabilnych organizacji wodzowskich (wodzostw). Wodzostwa były organizacjami terytorialnymi zarządzanymi centralnie, lecz na podstawie przyzwolenia społecznego (por. za powszechną zgodą z tekstu Galla), którego wyrazicielem był wiec. Organizacje wodzowskie miały charakter lokalny i skupiały ludność o względnie wyrównanej pozycji majątkowo-prawnej (egalitaryzm). Wódz - w Polsce knędz, czyli książę - nie był w stanie narzucić nikomu swej woli siłą. Nie posiadał dostatecznie dużego majątku aby zatrudnić drużynę spełniającą funkcje aparatu przymusu. Władza wodza sprowadzała się do koordynowania spraw społecznych i ekonomicznych w zarządzanej przez siebie jednostce polityczno-gospodarczej. Musiał to czynić sprawnie i sprawiedliwie - bo w innym przypadku był narażony na odsunięcie przez wiec i zastąpienie lepszym administratorem.

Uważam, że właśnie za czasów Popiela i Piasta istniała w archeologiczne zdefiniowanej przez Zofię Kurnatowską ziemi gnieźnieńskiej (u innych autorów: Wysoczyna Gnieźnieńska) organizacja wodzowska. Ta prehistoryczna ziemia gnieźnieńska była ograniczona od zachodu i południa kolanem Warty, od północy dorzeczem Wełny, a od wschodu rynną Gopła i Noteci. Osadnictwo ludzkie na tym terenie było rozrzedzone. Nie widać tu skupiska osadniczego - tak chętnie interpretowanego przez archeologów i historyków w kategoriach plemienia. Jednak Zofia Kurnatowska widzi zaczątki pewnej organizacji społecznej w związku z istnieniem na Górze Lecha w Gnieźnie ważnego ośrodka kultu pogańskiego. Ośrodek ten - założony na przełomie VIII i IX w. (ok. 800 r.) - miałby mieć oddziaływanie regionalne i ideowo spajać ludność Wysoczyzny Gnieźnieńskiej. Jeśli tak rzeczywiście było - to można założyć, że zebrania religijne okolicznej ludności z okazji większych świąt mogły wytworzyć instytucję wiecu. Tego typu polityczna instytucjonalizacja wspólnoty religijnej mogła przekształcić ją w organizację para-etniczną. Stąd już krok do hipotetycznej konkluzji poczynionej przez tą wspólnotę, że sam wiec - jako zbiorowy "organ demokracji ludowej" - nie wystarcza do sprawnego zarządzania jej sprawami. Również starszyzna, wiodąca prym na wiecu, a złożona z naczelników (starostów) rodów i wielkich rodzin - była ciałem kolegialnym. Potrzebny był wódz. Tak więc ok. 860 r. ludność ziemi gnieźnieńskiej zebrana na wiecu w Gnieźnie wybrała księciem (knędzem) jednego z naczelników rodowych, noszącego imię lub przezwisko Popiel (Pąpyl, Pąpiel), czyli bąbel. Czy tak było? Mi się wydaje, że to bardzo prawdopodobny scenariusz wydarzeń. Co więcej - mogło być też tak, że przy okazji elekcji Popiela ustawiono na Górze Lecha magiczny głaz intronizacyjny, na którym posadzono pierwszego księcia, a potem sadzano jego następców. O tym, że w gnieźnieńskim ośrodku kultowym znajdował się ceremonialny, kamienny stolec książęcy wydaje się być przekonana Zofia Kurnatowska (Początki Polski, 2000). Jeśli tam był - to Gniezno było stolicą (patrz: stolec) jeszcze zanim stało się grodem! Miałby więc poniekąd rację Gall Anonim pisząc, że Popiel był w Gnieźnie księciem. Jeśli jednak nie pomieszkiwał na co dzień w otwartej osadzie pod Górą Lecha - to gdzie? Zapewne tam gdzie Piast, ponieważ tradycja przekazała, że Piast i Popiel mieszkali w jednym miejscu - pierwszy na podgrodziu, a drugi w grodzie. Tym grodem był zdaniem Zofii Kurnatowskiej Giecz, położony w odległości drogowej ok. 30 km na południowy zachód od Gniezna. Badania dendrochronologiczne ustaliły czas budowy pierwszego grodu gieckiego (gród typu plemiennego) na lata ok. 860-865. Byłby to więc początek "administracji" Popiela w gnieźnieńskiej organizacji wodzowskiej. Popiel pochodził być może z jednej z nieobronnych osad położonych nad nieistniejącym już jeziorem w Gieczu. Na swą rezydencję książęcą wybrał półwysep wcinający się w to jezioro od strony północnej - ze względu na jego walory obronne i tam postanowił wznieść gród. Gród ten został złożony na planie zbliżonym do koła o niewielkiej średnicy ok. 45 m. Na majdanie tego grodu czy też raczej gródka - znajdował się zapewne drewniany dwór księcia. Natomiast w jednej z chat nieobronnego podgrodzia mieszkał Piast, syn Chościska. Piast nie był niewolnym książęcym oraczem - to zapożyczony z feudalnej zagranicy wątek legendarny. Ludność ziemi gnieźnieńskiej miała wtedy względnie równy status społeczny. Piast był jednym z wolnych. Być może należał do starszyzny, a może był jednym z ważniejszych przedstawicieli rodu Popielidów (dynastia stworzona przez Wincentego Kadłubka i promowana przez Henryka Łowmiańskiego)? Pokrewieństwa Piasta z Popielem nie sposób udowodnić, jednak zastanawiający jest fakt, że według Galla Piast był synem Chościska, a Popiel być może miał przydomek Chościsko! Nie twierdzę w żadnym wypadku, że Piast był synem Popiela. Byli raczej równi wiekiem i mieli synów w podobnym wieku ok. 7 lat, w którym to zwykle odbywały się postrzyżyny. Jednak to powtarzające się imię Chościsko nasuwa mi przypuszczenie, że w rejonie Giecza mógł zamieszkiwać szeroko rozgałęziony ród jakichś Chościsków/Chościskowiców, którego członkami - o nieznanym stopniu pokrewieństwa - byli Popiel i Piast. W każdym razie wydaje się uzasadnionym przypuszczenie, że Popiel i Piast znali się osobiście, łączyły ich relacje towarzyskie i interesy polityczno-gospodarcze. Opowieść o postrzyżynach synów Popiela i Piasta oraz o wizycie tajemniczych wędrowców jest obcym zapożyczeniem, nie wartym raczej roztrząsania. Pewne jest tylko jedno (a pewność ta wynika z biologii) - syn Piasta Siemowit był kiedyś dzieckiem, a po pewnym czasie stał się dorosłym młodzieńcem. Prawdopodobnie Siemowit miał 7 lat kiedy odbyły się jego postrzyżyny (Mała Encyklopedia Kultury Dawnych Słowian - MEKDS). Gall pisze, że Popiel mieszkał wtedy w grodzie. Możemy więc ostrożnie przyjąć, że postrzyżyny Siemowita odbyły się najwcześniej ok. 865 r. Tzw wiek sprawny mężczyzna w średniowiecznej Polsce uzyskiwał, kiedy ukończył 12-15 lat. Mógł wtedy zawrzeć małżeństwo, miał zdolność do wszelkich czynności prawnych, a jeśli był następcą tronu - mógł objąć tron. Siemowit więc stał się dorosły najwcześniej około lat 877-880. Brakowało mu tylko (o ile rzeczywiście brakowało) 5 lat do przejęcia władzy książęcej. Wincenty Kadłubek podaje, że Siemowit został dowódcą wojska Popielowego, kimś w rodzaju późniejszego wojewody. Jest to informacja według mnie zupełnie bałamutna, bo skąd mógł o takim szczególe wiedzieć późny kronikarz Kadłubek, skoro nie wiedział o tym nic Gall? Druga rzecz - gdyby to nawet była informacja nie wyssana z palca przez Kadłubka - to Siemowit nie miałby czym dowodzić. W tym czasie nie było zawodowego wojska (drużyny), a wojny toczyło pospolite ruszenie wolnych. Do dowodzenia sporadycznie powoływanym pod broń pospolitym ruszeniem wystarczał sam książę - zresztą był to jeden z jego podstawowych obowiązków jako naczelnika wojennego. Tak więc Siemowit osiągnąwszy wiek sprawny mógł się zajmować jedynie snuciem marzeń o stolcu książęcym, knuciem przeciw Popielowi i pozyskiwaniem zwolenników. Wtedy jego ojciec Piast mógł już nie żyć. Przeciętna długość życia ludzkiego w starożytności i średniowieczu wynosiła ok. 30 lat. Panujący mieli lepsze warunki bytowe i żyli zwykle dłużej, ale Piast nie był panującym.

Siemowit (885-910) - przejęcie i umocnienie władzy w organizacji wodzowskiej

/Tekst do napisania/

Lestek (900-930) - założenie państwa Lestkowiców w drodze "rewolucji piastowskiej"

Oszacowany przeze mnie okres panowania Lestka (oryg. Lścika) Siemowitowica pokrywa się z początkiem rewolucji piastowskiej.

/Tekst do napisania. Początki rewolucji piastowskiej. Nazwa odimienna Lestkowicy/ Lścikowicy/ Licikaviki/

Siemomysł (930-960) - rozwój państwa Lestkowiców

/Tekst do napisania/

Dodatek: Zmiany nazw państwa za panowania Mieszka I i Bolesława Chrobrego 

/Tekst do napisania na podstawie Dagome Iudex i ustaleń Urbańczyka/ państwo Lestkowiców -> od ok. 980 r. Państwo Gnieźnieńskie -> od ok. 1000 r. Polonia/ Polska.

BIBLIOGRAFIA

Wersja nieukończona z 01.2015 r.

Copyright © 2015 Remigiusz P. Garbiec

remigius.historicus@mailmix.pl